Cúirteanna eadrána
Tosaíodh ag leagan síos creat bunúsach na gcúirteanna i samhradh na bliana 1919, sula ndearnadh an Dáil a thoirmeasc. Bhunaigh an Chomh-Aireacht coiste a raibh sé de chúram air scéim oiriúnach a cheapadh. I rith shuí an 17 Meitheamh, dúirt Art Ó Gríobhtha, mar chuid den ráiteas ginearálta beartais a rinne sé an uair sin:
“We desire that a scheme should be worked out by the Dáil for the establishment of Arbitration Courts in every County. Suggestions for a practical scheme will be brought forward.”
I leagan nuashonraithe an 19 Lúnasa dúradh go raibh an obair sin tugtha chun críche, agus go raibh an chéad chás, a bhain le díospóid inmheánach laistigh de pháirtí an Lucht Oibre, réitithe. Ba é fírinne an scéil, áfach, lasmuigh de Chontae an Chláir, gur beag dul chun cinn a rinne an scéim, a bhí ag brath beagnach ar fad ar stuaim agus ar dhea-thoil mhuintir na háite. Ina theannta sin, bhíothas ag tagairt do “chúirteanna neamhfhoirmiúla na ndaoine” níos mó agus níos mó mar “Chúirteanna na Dála”. Ba phoblachtaigh a bhunaigh agus a bhí ag obair iontu go minic, ag feidhmiú faoi scáth Shinn Féin nó na nÓglach, nó an dá dhream. Agus is iad na poblachtaigh féin a d’fhorfheidhmigh breithiúnais na gcúirteanna sin freisin. D’fhág an cás mar a bhí sé, agus fadáil áirithe ag cur gnó i gcrích a bhí coitianta san Aireacht Gnóthaí Baile ag an am, go raibh an t-idirdhealú sin dar le pobal na hÉireann a bhí idir dhá chóras cúirteanna na ndaoine sách doiléir ag an am.
D’éirigh cúrsaí níos soiléire i mí na Bealtaine 1920 nuair a d’eisigh Aibhistín de Staic, an tAire Gnóthaí Baile, ciorclán ina raibh foráil le haghaidh córas a cheadódh an Dáil, bunaithe i bparóistí a bheadh ag brath ar thriúr eadránaithe tofa. Luadh go raibh cinntí i gcásanna den sórt sin ceangailteach ar gach aon pháirtí. Aisteach go leor bhí foráil sa chiorclán céanna le haghaidh ceart achomhairc chuig Cúirteanna Dúiche, le dlínse neamhtheoranta, agus thogh baill an pharóiste na baill sin. Bhí luach na gcásanna a éisteadh ag an leibhéal iontrála sin sách íseal, £10 nó níos lú.