Ní féidir tábhacht, gaiscí agus teipeanna na Chéad Dála a mheas gan breathnú ar an gcomhthéacs stairiúil inar oibrigh sí, go háirithe ar scála na ndúshlán a bhí le sárú aici chun a cuspóirí a bhaint amach. Ba é cumhacht ollmhór stát na Breataine, óna raibh neamhspleáchas na hÉireann á lorg, an dúshlán ba mhó.
Féadfar a rá nach raibh aon stát chomh cumhachtach riamh is a bhí an Bhreatain idir 1919 agus 1921. Chaill cuid mhaith de naimhde stairiúla na Breataine san Eoraip agus sa Mheánoirthear – an Ghearmáin, an Ostair, an Rúis, an Tuirc – an cogadh agus mar sin ní raibh siad in ann dul in aghaidh forlámhas na Breataine. Ní raibh céilí comhraic cosúil leis an Spáinn, an Ísiltír ná an tSualainn réidh le seasamh ina coinne ach an oiread, ní raibh an t-arm ullmhaithe acu nó bhí cíor réabadh mór sóisialta ag titim amach ina dtíortha féin, nó bhí meascán den dá rud ag tarlú. Ní raibh aon fhonn orthu troid a thosú leis an tsárchumhacht is mó a bhí ann. Ba léir go raibh an Iodáil ró-lag le ról mar sin a ghlacadh.
Cartún ina léirítear an Príomh-Aire Lloyd George ag bronnadh an fhéinchinntiúcháin ar náisiúin bheaga seachas Éire. Deir an carachtar ar an mbalcóin, “Míneoidh Llyod George, is dócha, nach raibh sa Chogadh Mór ach comórtas do Náisiúin bheaga, agus gurbh duaiseanna iad na Náisiúin Bheaga do na Buaiteoirí.” / Seirbhís Leabharlainne agus Taighde Thithe an Oireachtais
Maidir leis an bhFrainc - an namhaid ba shine, ach a bhí ina cara nua faoin tráth seo - bhí an tír scriosta i ndiaidh na n-iarrachtaí chun an cogadh a bhuachan, agus ní raibh sí sách glic ag breathnú amach dá leas féin agus níorbh fhiú di dul sa seans a bheith scoite óna comhghuaillí dá gcuirfí isteach ar ábhar a chonaic polaiteoirí i Londain mar fhadhb inmheánach. Ní raibh an chumhacht chéanna ag Stáit Aontaithe Mheiriceá, a raibh an-mheas orthu mar thoradh ar an gcúnamh a thug siad chun an cogadh a bhuachan cé nach raibh orthu dul i ngleic le caillteanas líon mór saighdiúirí mar a bhí ag na comhghuaillithe eile, fiú. Bhí mionargóintí inmheánacha sa tír agus níor ghlac sí ról idirnáisiúnta as a dtitfeadh aighneas amach leis an mBreatain faoi thodhchaí na hÉireann mar thoradh ar na mionargóintí sin.
Chaill an Bhreatain neart fear óg le linn an chogaidh agus chaith sí cuid shuntasach dá buiséad sna ceithre bliana roimhe sin ar chaiteachas airm nach raibh aon mhaith ann sa deireadh thiar. Ach, bhí cúrsaí i bhfad ní b’éagsúla sa Bhreatain ná mar a bhí i dtíortha a cuid iomaitheoirí “Mórchumhachta”. Ní raibh aon chuid de chríocha náisiúnta na Breataine faoi fhorghabháil le linn an chogaidh. Cé gur cailleadh neart daoine, bhí an líon sin íseal i gcomparáid leis na tíortha eile. Bhí cabhlach na Breataine ní ba mhó, agus rialaigh sé farraigí an domhain i mbealach ní ba shábháilte ná riamh faoin am seo, cé gurbh chúis náire iad na laigí a nochtadh le linn Chath na hIútlainne. Ní raibh Impireacht na Breataine slán aisti féin ach leathnaíodh í mar thoradh ar roinnt rudaí a tharla sa Ghearmáin a chuaigh chun leasa di. Fuair sí na críocha a ainmníodh go sofhriotalach mar chríocha “sainordaithe” sa Mheánoirthear. Faoi dheireadh, bhí Rialtas sa Bhreatain a raibh tromlach ollmhór aige sa Pharlaimint mar ba é meon an phobail “gur buadh an cogadh”.
Ba é Labhrás Mag Fhionnghaill an t-aon Teachta Dála a raibh taithí aige ar obair na parlaiminte náisiúnta / Bailiúchán George Grantham Bain, Leabharlann na Comhdhála
Ba sa chomhthéacs gránna seo a thosaigh Poblachtaigh na hÉireann ar phlean a bhí dána gan dabht ach nár bhain mórán eile leis seachas sin. Bhí cónaí orthu sna críocha ba laige agus ba chúlánta den ríocht mhór seo, an “Ríocht Aontaithe”. Ach bheartaigh siad go n-imeoidís as an bpolaití ollmhór seo, tríd a n-iarrachtaí féin, taitníodh sé lena rialtóirí i Londain nó ná taitníodh. Ba é bunú Dháil Éireann an beart a ghortaigh an impireacht ríláidir sin.
Ní raibh mórán taithí ag ceannairí an tionscnaimh mhisniúil seo ar ghnóthaí poiblí. Ní raibh taithí ach ag duine amháin - Labhrás Mag Fhionnghaill - ar obair na parlaiminte náisiúnta. Ach ní raibh ach ról beag ag Labhrás i gcúrsaí na Chéad Dála mar gheall ar a aois, a thinneas agus gur gabhadh é. Ní raibh aon duine díobh ina nAire Rialtais riamh. Fuair daoine a raibh taithí bainistíochta acu ó shaol an ghnó, amhail Cathal Brugha, amach gur bheag an bhaint a bhí idir an taithí sin agus a róil nua. Bhí an-chur amach ag daoine amhail Énrí Ó Beóláin agus J.J. Walsh ar chúrsaí Chumann Lúthchleas Gael ach ba bheag an tairbhe a baineadh as an taithí sin toisc go raibh an tionscnamh seo i bhfad ní ba mhó agus i bhfad ní ba thábhachtaí i gcomparáid leis an réabhlóid náisiúnta a bhí á treorú acu.
Bhain buntáistí leis an easpa taithí seo. In éagmais múnlaí iompair sheanbhunaithe, bhí ar na ceannairí a múnlaí agus a nósanna féin a fhorbairt, agus iad fréamhaithe i dtaithí bheo na troda. Ach, ar ndóigh, ní fhoghlaimítear na rudaí seo go sciobtha agus bhí cuar géar foghlama roimh na gceannairí seo, agus bhí a gcuid gníomhaíochtaí sách ad hoc go háirithe le linn laethanta tosaigh na troda.
Ba bheag le rá an cúlra anois. Breathnóimid ar chuspóirí na ndaoine a ghlac páirt sa tionscnamh seo, agus ar bhain siad na cuspóirí sin amach.
Bhí dhá aidhm ag clár oibre na gluaiseachta ar son na saoirse, de réir mar a sainmhíníodh é ar lá na chéad Dála. Sa ghearrthéarma, bhí sé mar aidhm aige aitheantas idirnáisiúnta a fháil ar stádas na hÉireann mar phoblacht cheannasach agus neamhspleách. San fhadtéarma, bhí sé mar aidhm aige an stát agus an tsochaí a threoshuí ar an gClár Oibre Poblacánaighe. Bhí go leor rudaí eile i gceist leis chomh maith ar ndóigh, ach ba iad sin na bunphrionsabail. Cad atá le rá faoin dá cheannteideal seo?
Níor baineadh na huaillmhianta arda a sonraíodh sa Chlár Oibre Poblacánaighe amach / Íomhá le caoinchead Whytes.com
Níor baineadh na huaillmhianta arda a sonraíodh sa Chlár Oibre Poblacánaighe amach le linn le linn na troda ar son an neamhspleáchais ná le linn na ré díreach i ndiaidh saoirse na hÉireann a bhaint amach ach an oiread. Ní haon amhras nár baineadh na cuspóirí seo amach le linn na mblianta idir 1919 agus 1923 ina díríodh ar an mBreatain agus ag cur brú uirthi an ghreim a bhí aici ar Éirinn a scaoileadh agus ansin ar an gCogadh Cathartha. Ach ní raibh aon leithscéal acu gan na cuspóirí sin a bhaint amach ina dhiaidh sin. Níorbh leithscéal iad na bacainní comhaimseartha (bacainní sa bhaile, go hidirnáisiúnta, bacainní eacnamaíocha, sóisialta agus polaitiúla) inar fheidhmigh gach Rialtas ag an am sin fiú. Ba pharlaimint féinrialála iad mar thoradh ar na bacainní seo, ach ní raibh saoirse iomlán ag aon duine díobh.
Níor baineadh an cuspóir maidir le haitheantas idirnáisiúnta a fháil ar stádas na hÉireann ach oiread – nó, níor baineadh amach é láithreach bonn. Theastaigh Poblacht aontaithe, cheannasach, neamhspleách na hÉireann ó bhunaitheoirí na Dála. Mar sin féin, bhí an tír scoilte i ndiaidh 1922 mar gheall ar an Acht um Rialú na hÉireann 1920. Bhí na Sé Chontae i dTuaisceart Éireann faoi réir cineálacha socruithe rialtais dúchais ar dhiúltaigh náisiúnaigh agus aontachtaigh araon dóibh in olltoghchán 1918. Bhí Saorstát Éireann, a raibh sé chontae is fiche ann, in ann “taitneamh” a bhaint as stádas tiarnais teoranta, rud nach raibh ag teastáil ó aon duine sa dlínse.
Ach ní féidir a rá gur theip an Chéad Dáil, bheadh sé sin róchriticiúil mar mheasúnú uirthi. Ba mhór an tasc a bhí le cur i gcrích acu agus b’iomaí bacainn a bhí le sárú ag an Dáil. Ní mór aitheantas a thabhairt don ghaisce intleachtúil a bhain le cumadh na gcuspóirí seo an chéad lá riamh. Baineadh gaiscí praiticiúla amach idir 1919 agus 1921 chomh maith, agus mar thoradh ar na gaiscí sin bhí ar Rialtas na Breataine i Londain glacadh leis an bhfírinne - go drogallach - nach bhféadfaidh sé oileán iomlán na hÉireann a rialú as sin amach. Go deimhin, ní raibh ceannas aige ach ar chuid an-bheag den oileán. Forbairt stairiúil a bhí san athrú seo, agus bhí ról lárnach ag Dáil Éireann ann.
Ní rabhthas in ann aitheantas idirnáisiúnta, an cineál aitheantais a bhí á lorg ag na poblachtaigh, a fháil tar éis an Chéad Chogadh Domhanda mar gheall ar chomh cumhachtach is a bhí an Bhreatain. Dá mbeadh comhréiteach i gceist le toradh an chogaidh, gan an bua ag ceachtar de na cumhachtaí lárnacha ná ag fórsaí na gComhghuaillithe, tá an seans ann go mbeadh ról ag an taidhleoireacht i leith thodhchaí na hÉireann. Ach ní raibh aon amhras ach go raibh an bua ag an mBreatain sa chogadh, agus ní raibh aon stát mór toilteanach an caidreamh a bhí acu leis an mBreatain a chur i mbaol trí aitheantas a thabhairt do na hÉireannaigh a bhí scoite amach.
Anuas air sin, mar thoradh ar chomhdhéanamh chomh-aireacht na Breataine, ní raibh aon tsúil ann go ndéanfadh Sráid Downing beart chun an dílseacht mar a chonaic siad a bhí de dhualgas ar Éirinn i leith na Corónach a chur ar ceal. Mar sin féin, níor cheart beag is fiú a dhéanamh de na gaiscí airgeadais agus morálta a bhain na poblachtaigh amach thar sáile le linn na troda ar son na saoirse.
Bhunaigh an Dáil frithstát in ionad údarás riaracháin na Breataine / Le caoinchead Leabharlann Náisiúnta na hÉireann
Bhí ar dhaoine a bhí dílis d’idéal na bpoblachtach seift a ghlacadh, agus dhá chosán ar leith a leagan amach. B’fheachtas treallchogaíochta é an chéad chosán. B’athrú é seo ar an gcineál éirí amach uirbeach a bhí ann in 1916. Ní raibh sé cosúil leis na comhraic mhóra a chonacthas in 1798 le linn “Bliain na bhFrancach”. Foirm nua chomhraic a bhí inti a bhí an-éifeachtach agus d’éirigh leis na poblachtaigh neart de na buntáistí ollmhóra a bhí ag fórsaí na Breataine a shárú léi.
Bunaíodh frithstát inar aithníodh údarás Dháil Éireann agus sin amháin mar chosán eile. Ghlac an frithstát seo ceannas ar an tionchar laethúil a bhí ag Rialtas na Breataine ar shaol na nÉireannach i bhfad sular aontaíodh ar an Sos Cogaidh ná sular cuireadh an Conradh chun feidhme. Is fíor gur luaigh Art Ó Gríobhtha an modh seo nuair a leagadh amach an chéad pholasaí i leith na féintuilleamaí de chuid Shinn Féin 15 bhliain roimhe sin, ach ní raibh ach cur chuige teoiriciúil i gceist leis sin. B’fheiniméan úrnua iad na gníomhaíochtaí a thit amach idir 1919 agus 1921. Cruthaíodh frithstát rúnda díreach os comhair súile rialtóirí Sasanacha na hÉireann.
Tugadh le fios go raibh roinnt buntáistí ag na poblachtaigh chuige seo i gcomparáid le grúpaí náisiúnta eile a bhí ar thóir saoirse, cuir i gcás, iad siúd i lár agus in oirthear na hEorpa. Bhí traidisiún a bhain le rialtas ionadaíoch sa Ríocht Aontaithe cheana féin, cé go ndearnadh ionadaíocht dhíréireach ar son na scothaicme agus nach ndearnadh ionadaíocht ar dhaoine bochta ar chor ar bith. In ainneoin sin is uile, cruthaíodh raon leathan comhlachtaí riaracháin, go háirithe laistigh de struchtúir an rialtais áitiúil. Ní raibh sé deacair smacht ar na comhlachtaí riaracháin seo a aistriú ó údarás uileghabhálach amháin (Caisleán Bhaile Átha Cliath) chuig údarás eile (Dáil Éireann).
Bhí spéis mhór ag daoine in Éirinn i gcúrsaí sibhialta ag an am agus léiríodh luachanna Caitliceacha agus Victeoiriacha sa spéis sin. Cuireadh béim ar rialtas beag agus ar eagraíochtaí agus institiúidí a bhí rannpháirteach sa phobal ag an am agus chiallaigh sé seo go raibh taithí ag neart de na daoine a bhí páirteach sa troid seo ar a bheith ag obair laistigh den rialtas sin a bhí le gabháil acu.
Cartún ina léirítear diúltú Uachtarán SAM don Phrúiseachas (Prussianism), Dayton Daily News, Feabhra 1918/ Bailiúchán caracatúr agus cartún de chuid Carolina agus Erwin Swann, Leabharlann na Comhdhála
Cloistear go minic gur úsáid na poblachtaigh múnla Westminster agus iad ag socrú gnéithe de modus operandi na Dála, agus gur baineadh an bonn ó loighic na scarúnaithe leis sin. Is áibhéil é seo. Bhí roinnt de na hábhair nós imeachta (buan-orduithe go háirithe) coitianta i dtionóil ionadaíocha éagsúla ag an am agus níor bhain siad le parlaimint Londan amháin. Bhí siad cúramach agus críonna ag úsáid nósanna seanbhunaithe, seanphrofa, a bhí ar fáil dóibh, go háirithe mar bhain an oiread sin rudaí nua leis an tionscnamh seo cheana féin. Ba mheascán iontach é seo de chríonnacht, de dhánacht, de chumas agus de shamhlaíocht. Ba léir go raibh athrú ag teastáil ó mhuintir na hÉireann agus bhí siad neirbhíseach chomh maith go mbeadh tubaiste shóisialta ann cosúil leis sin a thit amach sa Rúis.
Bhain an Dáil úsáid as focail agus bearta Sasanacha chun an bonn a bhaint d’údarás na Breataine in Éirinn chomh maith. Glacadh seilbh ar an mbolscaireacht faoi “chogadh cothrom” a d’úsáid Rialtas na Breataine chun a ghníomhaíochtaí idir 1914 agus 1918 a dhlisteanú. Áiríodh leis seo cearta náisiún beag ar an bhféinchinntiúchán náisiúnta, chun iad féin a rialáil gan na Cumhachtaí Móra ag cur isteach orthu, agus chun a n-institiúidí féin a chruthú ina léireofaí a n-éirim féin seachas a bheith ag cosaint leasanna na gcomharsan. Áiríodh leis freisin an dul chun cinn a síltear nuair a chloistear an focal “daonlathas”.
I dtaca leis seo bheadh an Dáil in ann achainí a dhéanamh thar ceann pholaiteoirí na Breataine ar mhuintir na Breataine agus ar rialtais eachtrannacha. D’áitigh an Dáil gurbh í an Dáil féin, seachas Westminster, a léirigh toil na nÉireannach. Chun dul i gcoinne sin, mar réiteach ar neart míleata, rinneadh é a shainmhíniú mar “Phrúiseachas” ónar tugadh an Bheilg slán de réir dealraimh.
Bhí Éireannaigh ann, ar ndóigh, a dhiúltaigh don idéal scarúnaíoch de réir mar a léiríodh é sa Dáil, i bhfabhar socruithe rialtais eile. Bhain Rialtas na Breataine leas as na dáilcheantair seo go síoraí - daoine ar son an rialtais dúchais agus na haontachtaithe go háirithe - le dlisteanacht cheannaireacht na Dála labhairt ar son oileán uile na hÉireann a shéanadh.
Ní raibh drogall ar an gceannaireacht sin marach a aithint san argóint seo. Tháinig prionsabal an fhéinchinntiúcháin i bhfeidhm sna stáit nua - nó na stáit athchruthaithe - mar thoradh ar an gCogadh Mór, agus áiríodh leis grúpaí a bhí laistigh de chríocha na stát sin a dhiúltaigh an díolúine nua seo. Níor ceapadh áfach go raibh easpa dlisteanachta ag na rialtais nua seo. Ar ndóigh níor lig an rialtas ag Caisleán Bhaile Átha Cliath ná i Londain orthu go raibh na comparáidí seo bailí.
Mar sin féin, fiú má ghlactar leis an tuiscint seo, rinneadh an cáineadh céanna ar ghníomhaíochtaí Rialtas na Breataine i gcoinne pleananna na bpoblachtach i ndiaidh bhunú na Dála. Dúirt Londain go raibh údar le críochdheighilt an oileáin faoi Acht um Rialú na hÉireann 1920 mar gheall gur dhiúltaigh “Ulaidh” (nó b’fhéidir gur chóir a rá, machairí oirthuaisceart Uladh) le tairiscint an fhéinrialtais. Míníodh é seo mar dheighilt eitneach laistigh den daonra a bhí ina gcónaí ar oileán na hÉireann.
Ach fágadh sciar beag de na haontachtaithe “ó dheas” den Teorainn agus líon mór poblachtach ó thuaidh di nuair a cuireadh an tAcht chun feidhme. Bhí poblachtaigh le fáil gach áit ar an dá thaobh den Teorainn. Níor léiríodh an deighilt eitneach a cuireadh in iúl sa líne a tarraingíodh. Anuas air sin, bhí an t-oileán iomlán faoi réir riail na Breataine le fada an lá agus bhí forálacha san Acht um Rialú na hÉireann i gcomhair athaontaithe. Léirítear leis na fíricí seo gur chreid Rialtas na Breataine féin gur deighiltí laistigh de náisiún a bhí sna deighiltí reiligiúnacha agus deighiltí eile a bhí le feiceáil ar an oileán agus níorbh deighiltí idir náisiún amháin agus náisiún eile a bhí i gceist.
I bhfianaise na rudaí seo, is deacair teacht leis an argóint go raibh an Dáil freagrach as an gcríochdheighilt nó go raibh nasc díreach aici léi fiú. Síleadh gur chruthaigh rialtas Londan an chríochdheighilt. Agus tá tionchar na críochdheighilte fós le feiceáil sa lá atá inniu ann.
Féadfar an argóint a dhéanamh agus seans go mbeadh níos mó fírinne ag baint léi mar argóint gur beag iarracht a rinne ceannaireacht na Dála dul i dteagmháil lena gcomhghleacaithe i measc phobal na n-aontachtaithe ar an oileán le teacht ar modus vivendi eatarthu. Mar sin féin, is beag fianaise atá ann, fiú anseo, go raibh ionchas réasúnach ar bith ann go mbeadh comhréiteach idir an dá fhís chontráilte seo maidir le todhchaí an oileáin. Bunaíodh rialtas aontachtach faoi James Craig nuair a cruthaíodh an teorainn, agus ní raibh ionchas ar bith ann go ndéanfaí idirbheartaíocht faoi aontú Thuaidh Theas.
Na Teachtaí Dála Énrí Ó Beóláin, Art O'Brien, Sean T. O’Kelly agus S. Gabhán Ó Dubhthaigh / Le caoinchead Leabharlann Náisiúnta na hÉireann
De réir mar a tharlaíonn le gach fórsa polaitiúil náisiúnta suntasach, bhí baill den Chéad Dáil a d’aontaigh lena chéile ar phointí áirithe agus a bhí in adharca a chéile maidir le pointí eile. B’iomaí smaoineamh agus tosaíocht a bhí ag na baill sin maidir le cuspóirí na Dála. Coinníodh na deighiltí seo i bhfolach den chuid ba mhó, agus níl aon bhaint bhríoch acu leis an deighilt faoin gConradh. Is féidir dhá líne deighilte leathan a aithint ón tús.
Thit an chéad deighilt amach idir baill agus ceannaireacht Shinn Féin bhunaidh agus an líon mór daoine a tháinig isteach sa pháirtí i 1917-8. Áiríodh daoine nach raibh ina bpoblachtaigh i gcónaí i measc bhaill bhunaidh Shinn Féin. Bhí an dream a tháinig ní ba dhéanaí an-tábhachtach do rath Shinn Féin in olltoghchán na bliana 1918. Bhíothas in ann teacht ar phointe teagmhála idir an dá ghrúpa seo mar thoradh ar fhoclaíocht ghlic i mbunreacht athbhreithnithe an pháirtí sa bhliain 1917. Ach ní rabhthas in ann deireadh a chur leis an easaontú seo le comhréiteach san fhoclaíocht sin.
Tá sé i bhfad níos éasca an dara difríocht a aithint nuair atáthar ag breathnú siar ar na cúrsaí seo. Bhí grúpa sách beag ag iarraidh go dtabharfaí tús áite do ghníomh polaitiúil thar bhearta míleata nó go dtabharfaí faoi bhearta míleata ar mhaithe le fáil réidh leo. Bhí grúpa i bhfad ní ba mhó sásta tabhairt faoi ghníomhaíochtaí polaitiúla agus míleata. Níor mhinic a chualathas cáineadh oscailte ar ghníomhaíochtaí an IRA laistigh den Dáil fad is a bhí siad fós ag troid agus bhí aontacht sa Chomh-Aireacht faoin ábhar sin go dtí an sos cogaidh. In ainneoin sin, botún mór a bheadh ann a chreidiúint go raibh gach duine a bhí páirteach ar aon intinn lena chéile maidir le gach gné den cheist chasta seo.
Áitíonn Arthur Mitchell, údar an imleabhair is fearr ar stair na Dála le linn a luathbhlianta, gurbh é an laige ba mhó do bheartas na Breataine in Éirinn ar feadh na mblianta seo “was that it was trying to suppress not a rebellion but the birth of a nation”[1]. Is breithiúnas iontaofa é seo. I mbeagán focal, ba é éileamh na bpoblachtach gurb iad muintir na hÉireann a bheadh i rialtas na hÉireann, agus go dtreoródh muintir na hÉireann an rialtas ar son leasa mhuintir na hÉireann. Barrshamhail ghlan agus thar a bheith tarraingteach a bhí ann.
Ba é an meascán den idéalachas agus den saontacht a chuir leis an idéalachas sin a bhí mar spreagadh ag na daoine a chuir an t-éileamh seo in iúl agus a bhunaigh an Dáil. Ach tuilleadh eolais a bheith acu, is dócha go lorgóidís i bhfad ní ba lú agus go mbainfidís i bhfad ní ba lú amach. Ba é gaisce ba mhó na chéad Dála, agus an Dáil b’fhearr riamh, gur éirigh leo cruth fíorúil a chur ar luachanna dobhraite amhail spiorad, náisiúnachas agus an stair féin. Ní haon ionadh mar sin, go bhfuil cuimhní breátha ag daoine ar an gCéad Dáil.
[1] Arthur Mitchell, Revolutionary government in Ireland: Dáil Éireann, 1919-21 (Gill and Macmillan, Baile Átha Cliath, 1995), lch. 338.
